समाजात विविध क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक व्यक्ती असतात. त्यांनी केलेल्या कामाचा गौरव करणाऱ्या समाजसेवी संस्थाही मोठ्या प्रमाणात आहेत. शासकीय...
समाजात विविध क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक व्यक्ती असतात. त्यांनी केलेल्या कामाचा गौरव करणाऱ्या समाजसेवी संस्थाही मोठ्या प्रमाणात आहेत. शासकीय स्तरावरही अशा अनेक योजना कार्यान्वित करण्यात आल्या आहेत. हे गौरव, आणि कौतुकाचे सोहळे आपण अनेकदा अनुभवले आहेत. इतर मंडळींनी यातून प्रेरणा घ्यावी, काम करावं, हा या सोहळ्यांमागचा उद्देश असतो. अशाच पद्धतीचा पुरस्कार सोहळा एखाद्याचं आयुष्य बदलून टाकतो. त्यातून प्रेरणा घेऊन मोठं काम उभारतो. आणि पंचक्रोशीत आगळीवेगळी ओळख निर्माण करतो, ही कहाणी आहे, भाळवणी (ता. पारनेर) येथील प्रयोगशील आणि प्रगतशील शेतकरी गंगाधर रोहोकले यांची. श्री. रोहोकले यांचा गेल्या अनेक वर्षांपासून गाईंचे संगोपन आणि त्यातून दुध उत्पादनाचा व्यवसाय. हा पारंपारिक व्यवसाय पुढे नेताना अहमदनगर जिल्हा परिषदेने सन २०१४ मध्ये त्यांना ‘उत्कृष्ट गोपालक’ पुरस्काराने सन्मानित केलं. आणि त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी मिळाली. त्यानंतर त्यांनी कधीही मागे वळून पाहिले नाही. दूध उत्पादनाच्या क्षेत्रात त्यांनी केलेली कामगिरी नुसतीच कौतुकास्पद नाही, तर इतर शेतकर्यांनी अनुकरण करावी अशीच आहे. ‘वैभव’ दूध संकलन केंद्राने सन २०२० मध्ये राबविलेल्या बोनस योजनेत सर्वाधिक बोनस गंगाधर रोहोकले यांच्या नावावर जमा झाला. या स्पर्धेत त्यांनी पहिला क्रमांक पटकाविला आहे. त्यांनी गोठा व्यवस्थापन आणि गाईंचे संगोपन करताना काही बदल केले. त्याचा परिणाम त्यांचे उत्पादन वाढीवर झाला असल्याचे त्यांनी म्हटले आहे. त्यांनी केलेले नाविन्यपूर्ण प्रयोग, बदल याबद्दल कृषीरंगने जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. दुध उत्पादनातील या यशाचे नेमके गमक काय हे श्री. रोहोकले यांच्याकडून जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला, महादेव गवळी यांनी. त्याच चर्चेचा संपादित अंश.
गंगाधर रोहोकले यांच्याकडे आजमितीला १६ गाई, १० कालवडी, २ म्हशी, शेळ्या, बैलजोडी अशी एकूण लहानमोठी ३० जनावरे आहेत. साधारणपणे ९ एकर क्षेत्र. त्यापैकी जवळपास ५ एकरावर मका, ऊस, ज्वारी, कडवळ, गवत अशा प्रकारची चारा पिके घेतली जातात, तर उर्वरित क्षेत्रावर कांदा, वाटाणा, गहू अशी पिके घेण्याचे नियोजन रोहोकले परिवाराने केलेले आहे. दुभत्या जनावरांना चारा कमी पडणार नाही, याची ते पुरेपूर काळजी घेतात.
गंगाधर रोहोकले यांना दोन मुले आहेत, अतुल आणि अभिमन्यू. कल्पना व साधना या दोन सुना. त्यांची आई इंदुबाई, वडील शंकर, पत्नी अलका आणि पाच नातवंडे असा भलं मोठं एकत्रित कुटुंब. कुटुंबातील सर्वच सदस्य अत्यंत मनमिळाऊ, आणि सुस्वभावी. सर्वच कष्टाळू वृत्तीचे. या कुटुंबाचा दिनक्रम भल्या पहाटे सुरु होतो. गोठ्याची साफसफाईने ते दिवसाची सुरुवात करतात. आधुनिक मशिनच्या सहाय्याने धारा काढल्या जातात. मग सर्व जनावरांना खुराक दिला जातो. कुट्टी टाकली जाते. खुराकात गोळीपेंड आणि मिनरल मिक्स्चर दिले जाते. त्यामुळे दूध उत्पादनात वाढ होते. फॅट आणि एस.एन.एफ सुधारतो. दूधाची गुणवत्ता चांगली असेल तर भावही चढा मिळतो. चारा पाणी वेळेवर करण्याला रोहोकले कुटुंबीय प्राधान्य देते.
दुपारनंतर पुन्हा जनावरांना पाणी ठेवणे, गोठ्याची सफाई, दुभत्या जनावरांना खुराक, धारा, पुन्हा चारा. हे चक्र रोजच्या रोज नित्य नियमाने अविरतपणे सुरु आहे. त्यांच्या कामातील सातत्य आणि बदल स्वीकारण्याच्या वृत्तीमुळे दूध उत्पादनाच्या क्षेत्रात गंगाधर रोहोकले यांनी आगळीवेगळी ओळख निर्माण केली आहे. गेल्या वर्षभरात त्यांनी विक्रमी प्रतिदिन २०८ लिटरप्रमाणे दूध उत्पादन घेतले आहे. विशेष कौतुकाची बाब म्हणजे त्यांच्या उत्पादनात सातत्य आहे. सरासरी २०० लिटरच्या खाली त्याचं उत्पादन कधीही येत नाही, असे त्यांचे थोरले चिरंजीव अतुल यांनी सांगितले.
रोहोकले यांच्या कुटुंबातील एकूण सारेच सदस्य जेमतेम शिकलेले आहेत. मात्र, गाई, त्यांचे संगोपन आणि नवनवीन तंत्रज्ञान याबाबत त्यांचे ज्ञान वाखाणण्याजोगे आहे. एखाद्या पशु संवर्धन अधिकाऱ्याला लाजवतील, अशी माहिती ते सांगतात. याच संदर्भाने अतुलशी काहीवेळ चर्चा केली. अतुलने हे सारे धडे ऑनलाईन घेतले आहेत. पंजाब आणि हरियाणातील शेतकरी इतके समृद्ध कसे याचा शोध घेताना त्यांनी युट्यूबवरील हजारो व्हिडीओ पाहिले. त्यातून अधिकाधिक माहिती संकलित केली. संगोपनाच्या शास्रीय पद्धती, नवीन तंत्रज्ञान, आदींची माहिती मिळवली. गोठा व्यवस्थापन पाहिले. हे सर्व ज्ञान घेतले. त्याचे उपयोजनही करण्याचे ठरले. अतुलने वडील गंगाधर यांना विश्वासात घेतले. आणि गोठा विस्ताराचा निर्णय घेतला.
श्री. रोहोकले यांचा ५२ बाय ८३ असा भव्य गोठा आहे. दोन दावणीत साधारणपणे अडीच फुटांचे अंतर. गोठ्यालगतच स्वच्छतागृह, एक जोडपं राहील, अशी खोली, खुराक आणि धारा काढण्याचे मशीन, एच. टी. पी. मशीन ठेवण्यासाठी राखीव जागा, अशी व्यवस्था केलेली आहे. गोठ्यातून शेणमुताची सरी बाहेर काढली आहे. आणि हे खत थेट शेतात पोहच होईल, याची पद्धतशीर सोय केलेली आहे. शेण उचलणे खरे तर अवघड असते मात्र, यासाठी रोहोकले यांनी शक्कल लढवली आहे. त्यासाठी दोन मोठ्या सुपल्यांची व्यवस्था केली आहे. वाहतूक सोपी व्हावी, म्हणून गाडा आहे. त्यामुळे कमी माणसांत, कमी श्रमात काम होते. धारा काढण्यापूर्वी गाईला कोमट पाण्याने पान्हवले जाते. त्यासाठीची व्यवस्था आहे. गोठ्यात स्वच्छतेची काळजी घेतली जाते. शिवाय जनावरांना रोजच्या रोज मशिनच्या सहाय्याने धुतले जाते. त्यामुळे औषधोपचार आणि संगोपनावर होणाऱ्या खर्चात मोठ्या प्रमाणात बचत होते, असे गंगाधर रोहोकले हे सांगतात.
सरासरी दोनशे लिटर दूध उत्पादन घेणे तसे आव्हानात्मक आहे. त्यासाठी त्यांनी अत्यंत अभ्यासपूर्वक नियोजन केलेले दिसून येते. गाईचा भाकड कालावधी घटवला आहे. योग्य पद्धतीने रोटेशन केले आहे. चांगल्या जातिवंत गाईंना बाजारात मोठ्या प्रमाणावर मागणी आहे. पण, खात्रीलायक गाई बाजारात सहजी उपलब्ध होत नाहीत. त्यामुळे चांगल्या कालवडींचे संगोपन करून जातिवंत गाईंची पैदास त्यांनी घरच्या घरी केली आहे. त्यामुळे व्यवसायातील गुंतवणूक कमी झाली. त्यातून नफा वाढला आहे. रोहोकले यांच्या गोठ्यात जनावरांच्या खुराकाचेही सूक्ष्म नियोजन केले असल्याचे दिसून येते. सहा महिन्याच्या आतील कालवडी, सहा महिने ते लागवडी योग्य कालवडी, गाभण गाई, दुभत्या गाई, अशी वर्गवारी त्यांनी केलेली आहे. वर्गवारीप्रमाणे खुराक आणि चारा व्यवस्थापन केलेले आहे. गाभण गाईंची विशेष काळजी घेतली जाते. सातव्या महिन्यात गाईना व्हायटम मेटाबोलाइट्स ही औषधे दिली जातात. यामुळे वासरांची योग्य वाढ होते. शिवाय गाईंचे आरोग्यही उत्तम राहते. दुधात वाढ होते, अशी माहिती अतुल रोहोकले यांनी दिली.
रोहोकले यांचा भव्य गोठा पाहून कोणाचेही डोळे दिपून जातील. सन २०१८ मध्ये तब्बल १३ लाख रुपये खर्चून त्यांनी हा गोठा बांधला आहे. गोठ्याच्या मागच्या बाजूला त्यांनी शेतमाल साठवणूकीसाठी भव्य शेड बांधलेले आहे. शेतीतही त्यांनी नवनवीन प्रयोग केले आहेत. दूध उत्पादनातून रोहोकले कुटुंबीय प्रति महिना साधारणपणे दीड लाखांची उलाढाल करत आहेत. खुराक आणि संगोपनाचा इतर खर्च वगळता लाखभर रुपयांची कमाई करतात. दूध उत्पादनातून आर्थिक समृद्धी साधणाऱ्या रोहोकले परिवार सध्या भाळवणीसह पारनेर तालुक्यातही चर्चेचा विषय ठरत आहेत. अनेक कृषी अधिकारी, पशु संवर्धन अधिकारी, दूध उत्पादक, अभ्यासक आदींनी त्यांच्या गोठ्यावर भेटी दिल्या आहेत. दूध उत्पादनासंदर्भात येणाऱ्या अडचणी, त्यावरील उपाय यावर चांगले मार्गदर्शन करतात. दूध उत्पादक शेतकऱ्यांच्या आयुष्यात एका क्रांतीची गरज आहे, ज्यातून त्यांची समृद्धीकडे वाटचाल व्हावी, शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध झाला पाहिजे, दूध व्यवसायाला चालना मिळाली पाहिजे, असे मत गंगाधर रोहोकले यांनी व्यक्त केले आहे.
शब्दांकन : महादेव गवळी
COMMENTS